KΡΙΤΙΚΕΣ 6.

Το Βυζάντιο στην εποχή μας

Στο Παραμύθι του μεγάλου φόβου, ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα της Λείας Βιτάλη που εκδόθηκε εδώ και μια εξαετία ,η εξιστόρηση άρχιζε εβδομήντα χρόνια πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης,με τον θάνατο του Ανδρόνικου Παλαιολόγου.Αλλά το μεγαλύτερο μέρος της επεκτεινόταν γεωγραφικά στα Βαλκάνια και στην Ελλάδα,στον `Αγιον `Ορος και στο Μυστρά,παρακολουθώντας τη ζωή,τις δοκιμασίες και τον θάνατο του Ιουβενάλιου,του αυτοκρατορικού νόθου που προσπάθησε να υλοποιήσει τις θεωρίες του δασκάλου του,Πλήθωνα του Γεμιστού, δημιουργώντας ένα άκρως επαναστατικό για την εποχή του,λαϊκό κίνημα των μη προνομιούχων,το οποίο συκοφάντησε και διέλυσε συστηματικά το μακρύ χέρι της τότε εκκλησιαστικής εξουσίας της βασιλεύουσας.Στην τωρινή,Ιερή Παγίδα, η Άλωση είναι ένα “χθεσινό” γεγονός.Μόλις πέντε χρόνια έχουν περάσει από την πτώση της Πόλης και οι τρεις θυγατέρες του μεγάλου βυζαντινού άρχοντα Λουκά Νοταρά,πρωθυπουργού του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, είναι εγκατεστημένες στη Βενετία, έχοντας διαφύγει έγκαιρα από τη μεγάλη σφαγή αλλά με τίμημα το πένθος για όσους της οικογένειας έμειναν πίσω και εκτελέστηκαν. Πατέρας και αδέλφια. Εδώ κάπου περνούν σε δεύτερη μοίρα οι συναινέσεις των ιστορικών,δηλαδή τα τεκμηριωμένα και επιβεβαιωμένα από διάφορες αρχειακές πηγές γεγονότα. Αρχίζει την καθαυτό δράση της η συγγραφική φαντασία,γεμίζοντας τα κενά της μεγάλης αφήγησης που είναι η Ιστορία με τα μικρότερα αλλά όχι και επουσιώδη γεγονότα της μυθοπλασίας, θέλοντας να κάνει πιο ένσαρκη την ενίοτε ξηρή διαδοχή ημερομηνιών και ονομάτων.

Και με άλλες ευκαιρίες είχα επισημάνει ότι την Βιτάλη την προσελκύουν ιστορικές στιγμές γενικότερων κρίσεων.Γνωρίζουμε,λ.χ., ότι για μια μακρά περίοδο,πριν από την `Αλωση,τα περιστατικά και οι συνειδήσεις των ανθρώπων βρίσκονταν σε έκρυθμη κατάσταση,καθώς το Βυζάντιο ως κρατική οντότητα διαλυόταν.Αλλά και στην Τρομοκρατία της μνήμης (1993),τα γεγονότα του τριημέρου του Πολυτεχνείου το 1973 και η τελική άλωσή του επιδρούν διαλυτικά στον ψυχικό κόσμο της νεαρής γυναίκας του βιβλίου. Συγκριτικά όμως με τα σύγχρονα θέματα, ούτε λόγος ότι η συγγραφική φαντασία έχει πολύ πιο ελεύθερο πεδίο όταν θέλει να ανασκευάσει μια εποχή σαν αυτή της Ιερής Παγίδας. Εν πολλοίς ο κόσμος του Βυζαντίου είναι αχαρτογράφητος και αινιγματικός,κάτι που δίνει στο εγχείρημα του σύγχρονου συγγραφέα μια γοητεία,παρέχοντάς του “ελευθερία κινήσεων”. Δεν λέω πως δεν υπάρχουν τεκμήρια σοβαρά για τη χρήση της κατοπινής έρευνας,αλλά το ότι ένα μέγιστο μέρος τους έχει διασωθεί από τα μοναστήρια με αλλεπάλληλες μεταγραφές,δεν αποτελεί ίσως εγγύηση της ιστορικής ακρίβειας. Επιπλέον,τα υπάρχοντα τεκμήρια είναι εξαιρετικά δυσκολο να απομονωθούν από θρύλους, λαϊκές δοξασίες και διαχρονικές λογοτεχνικές παραδόσεις.`Οπως όμως και να έχει, σε μια εποχή όπως η τρέχουσα, όπου αμφισβητείται όλο και πιο πολύ ι η μια και μοναδική άποψη για οποιοδήποτε συλλογικού χαρακτήρα,σημαντικό γεγονός, η μυθιστορηματική αφήγηση διεκδικεί τη δική της αλήθεια, την δική της πραγματικότητα.

Η ευρηματική της Βιτάλη αρχίζει να αναπτύσσεται και να αποδίδει λογοτεχνικά, στο σημείο εκείνο όπου εντοπίζεται το κενό ή η διχογνωμία των ιστορικών τεκμηρίων.Πράγματι,ο νεώτερος γιός του Λουκά Νοταρά,ο δεκατετράχρονος Ιάκωβος ή Ισαάκιος,εκτελέστηκε μαζί με τους συγγενείς του από τον Μωάμεθ τον Πορθητή ή,μήπως ισχύει η άλλη,πιο ευφάνταστη εκδοχή για την τύχη του:ότι δηλαδή τον συνέλαβαν οι τούρκοι και τον πήγαν,πρώτα στην Πόλη και έπειτα στην Αδριανούπολη,στο σουλτανικό χαρέμι ;Επιλέγοντας την εκδοχή αυτή,η συγγραφέας της Ιερής Παγίδας μπαίνει όπως και στο προηγούμενο βιβλίο της, Το παραμύθι του μεγάλου φόβου, στον γοητευτικό χώρο των απόκρυφων διηγήσεων, ένα χώρο που της είναι ιδιαίτερα αγαπητός, γιατί αφ’ ενός της δίνει την ευκαιρία να δημιουργήσει τις λογοτεχνικές αλχημείες της και να φανταστεί καταστάσεις πέρα από τις παραδεδομένες και ,αφ’ ετέρου, να κάνει ενδιαφέροντες συμφυρμούς εν μέρει πραγματικών και πλασματικών προσώπων.Λ.χ.,στο βιβλίο της παρελαύνουν ο Βησσαρίων,ο Γεννάδιος Σχολάριος,ο Ιωάννης Καντακουζηνός, αλλά μαζί με αυτούς υπηρέτες,εκκλησιαστικοί λειτουργοί,σκλάβοι και μυστικοσύμβουλοι που η μυθιστοριογράφος τους επινοεί για δείξει ότι πλάι στο ιστορημένο πάλλεται το ανιστόρητο.`Οτι κανένα γνωστό γεγονός,σημαντικό ή επουσιώδες ,δεν υπάρχει μόνο με τους διασωθέντες πρωταγωνιστές του.Από την πλευρά αυτή,λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι σε όλα τα βιβλία της η Βιτάλη ενδιαφέρθηκε να δείξει τον κόσμο των αφανών. `Οχι μόνο των αφανών ,των ανωνύμων της ζωής που περνούν στη σκιά της κάθε αφήγησης ,αλλά ακόμα και των αφανών πλευρών που έχει ο βίος των ιστορικών μορφών, οσοδήποτε και αν αυτές οι μορφές μας παραδόθηκαν με έναν δεδομένο χαρακτήρα.

Για να επιστρέψουμε όμως στην Ιερή Παγίδα, τον χαμένο αδελφό, τον Ιάκωβο, ξαναβρίσκουν απροσδόκητα οι τρεις θυγατέρες του Νοταρά στη Βενετία, σώζοντάς τον από την βασανιστική δουλεία του.Η δε Ιουστίνη,η μικρότερη από τις τρεις και βασική αφηγήτρια,γίνεται κυριολεκτικά το πρόσωπο που υφαίνει για λογαριασμό τής Βιτάλη την όλη μυθοπλασία.Με χρονικά άλματα και επιστροφές, με πληροφορίες που έχει αντλήσει από τα χειρόγραφα που της εμπιστεύθηκε ο αδελφός της-με τον οποίο μάλιστα φτάνει στο σημείο της απόλυτης ταύτισης και συμπάθειας,νομίζοντας σε ορισμένα σημεία ότι αυτή είναιαυτός ή το αντίστροφο-με αναμνήσεις δικές της και άλλων,διασταυρώνει ως persona της συγγραφέως τα πάντα,συνθέτοντας την δική της εκδοχή για όσα έγιναν και γίνονται.`Αλλοτε πρωτοπρόσωπα,μεταφέροντας σκέψεις,περιστατικά,εντυπώσεις,εικασίες,εικόνες που έζησε και είδε η ίδια, άλλοτε έμμεσα, αφήνοντας να ακουστούν συνειδητά, μέσα από τη φωνή της,παρέμβλητες περιγραφές συμβάντων από ημερολόγια, έγγραφα και επιστολές που γεμίζουν τα όποια κενά έχει η δική της αφήγηση και που δίνουν λεπτομέρειες τις οποίες δεν θα μπορούσε η ίδια να γνωρίζει. `Αλλοτε,τέλος,προοικονομώντας για λογαριασμό του αναγνώστη αυτό που πρόκειται να συμβεί,κάτι που που συμβαίνει συχνά στις αφηγήσεις που διαθέτουν το στοιχείο της παραμυθιτικής ανιστόρησης, αρχής γενομένης από την ομηρική Οδύσσεια.
Πρόκειται,όπως είπαμε, για ένα πολυπρόσωπο περιπετειώδες μυθιστόρημα, μαστορεμένο στο μεγαλύτερο μέρος του με ρεαλιστική προφάνεια,με χιούμορ,με αφέλεια εκεί όπου χρειάζεται.Αλλά και λυρική διάθεση η οποία κυρίως ανυψώνει τον τόνο της αφήγησης στις ονειροπολήσεις των προσώπων ,στις φαντασιώσεις αλλά και στις πολλές αισθησιακές εντάσεις τους-αν και ορισμένες από αυτές όπως και ορισμένοι διάλογοι ,προς το τέλος του βιβλίου,νομίζω ότι ρέπουν προς την μελοδραματική υπερβολή.`Ομως εκεί που νομίζω ότι φαίνεται κυρίως η ικανότητα της Βιτάλη είναι στη διαγραφή των χαρακτήρων της. Είτε έχουν ένα όνομα γνωστό από τα διάφορα βυζαντινά χρονικά (του Χαλκοκονδύλη και του Φραντζή),είτε αποτελούν επινοήσεις,ζουν στην Ιερή Παγίδα μια άλλη ζωή, εξαρτώμενη απολύτως από τα δεδομένα της μυθοπλασίας.Κάτι που ασφαλώς δεν είναι λίγο,γιατί δείχνει την προσεκτική οργάνωση του μυθιστορήματος.Εντέλει, όλοι τους,ευγενείς και πληβείοι,νικητές και ηττημένοι, κατοικούν έναν κόσμο που δεν διαφέρει και πολύ από τον κόσμο που συναντήσαμε στο Παραμύθι του μεγάλου φόβου.`Οχι μόνο γιατί αναπαριστάνουν και τα δυο κορυφαίες στιγμές της τελευταίας, πτωτικής και παρακμιακής περιόδου του Βυζαντίου, αλλά και γιατί εκφράζουν άμεσα ή έμμεσα τις ίδιες περίπου θέσεις της συγγραφέως για τους κανόνες της ιστορίας,τα κοινωνικά ήθη και τα πολιτικά συστήματα,προβάλοντας μέσα από το χρονικά δεδομένο και το γεωγραφικά προσδιορισμένο το διαχρονικά και διατοπικά δυνητικό.Οι δολοπλοκίες,ο αδυσώπητος αγώνας για την εξουσία,η σήψη που διογκώνονται ως φαινόμενα της βυζαντινής κοινωνίας στο σύνολό της,όσο περισσότερο εντείνονται τα σημάδια διάλυσης της πάλαι ποτέ αυτοκρατορίας.Και να σταθούμε επίσης στο στοχαστικό μέρος του βιβλίου,στις παρατηρήσεις για τη σύγκρουση του Χριστιανισμού με το Ισλάμ,την εσωτερική δομή των κοινωνιών της Δύσης και της Ανατολής που δεν έχουν αλλάξει και πολύ,την ιστορία που όπως πάντοτε γράφεται από την πλευρά εκείνων που κατορθώνουν και επιβιώνουν σε οποιαδήποτε κατάσταση.

ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ

(Δημοσιεύτηκε στην ΑΥΓΗ 4.3.2007)