ΚΡΙΤΙΚΕΣ 8.

Η Αλωση, ή αλλιώς η παθο γένεια μιας αυτοκρατορίας

Το χρονικό αποσιωπημένων αληθειών και υπόγειων συγκρούσεων

Στην αρχή νομίζει κανείς ότι πρόκειται γι' άλλο ένα αδιάφορο βιβλίο, που επιχειρεί να αναπλάσει μια εποχή -ειδικότερα την παλαιολόγεια περίοδο, λίγο πριν αλλά και μετά την Αλωση. Βλέπει βέβαια τη γλώσσα με την ατμοσφαιρικότητά της και την αχλή της εποχής, αναγνωρίζει το ύφος, που διακρίνεται για τη συγκρατημένη του φύση, είτε αφορά το ρεαλιστικό είτε το ονειρικό στοιχείο. Κι από κει και έπειτα, τι καινούριο μπορεί να προσφέρει αυτό το έργο στον αναγνώστη, αν ο τελευταίος δεν μαγευτεί από την εναλλαγή των χρονικών επιπέδων του, που καταρχάς φαντάζει απλώς ένα μοντερνιστικό τέχνασμα, αρκετά συνηθισμένο πλέον;

Σταδιακά βρήκα στην «Ιερή παγίδα» τα αιρετικά εκείνα στοιχεία που το εντάσσουν στο (μετα)μοντέρνο ιστορικό μυθιστόρημα και δείχνουν ότι μπορεί κανείς να διαβάσει ένα τέτοιο αφήγημα, όχι μόνο για να γνωρίσει το παρελθόν και να μάθει (πάει πλέον ο καιρός που διάβαζε κανείς λογοτεχνία, μόνο και μόνο από ιστορική περιέργεια), αλλά και για να ξαναδεί την ιστορία με άλλη ματιά.

Η ανανέωση του ιστορικού μυθιστορήματος

Το σύγχρονο ιστορικό μυθιστόρημα (ή η ιστοριογραφική μεταμυθοπλασία, για τους ειδικούς) διαφέρει από τον κλασικό πρόγονό του και αναπτύχθηκε στην Ελλάδα από τη δεκαετία του '80 με έργα όπως η «Ιστορία» του Γ. Γιατρομανωλάκη (1982), «Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά» της Ρ. Γαλανάκη (1989), η «Ζαΐδα ή η καμήλα στα χιόνια» του Αλ. Πανσέληνου (1996), «Ο Καρτέσιος στην Τρίπολη» του Κ. Βούλγαρη (2003), το «Αθώοι και φταίχτες» της Μ. Δούκα (2004) κ.ά.

Σ' αυτά τα κείμενα η ιστορία ξαναδιαβάζεται και ξαναγράφεται παράλληλα με την επίσημη ιστοριογραφία, αφού στην ουσία αποτελεί κι αυτή μια ανθρώπινη κατασκευή και όχι μια αντικειμενική πραγματικότητα. Οι ίδιοι οι ιστορικοί, αναστοχαζόμενοι την επιστήμη τους, αντιλαμβάνονται πως η πραγματικότητα μπορεί να είναι μία και μοναδική, η θέασή της όμως είναι πάντοτε πολλαπλή και γι' αυτό ιδεολογικά υποκειμενική. Παράλληλα, ο συγγραφέας κοιτάζει το παρελθόν με τη δική του οπτική γωνία, η οποία είναι εξίσου ιδεολογικά προσδιορισμένη με του ιστορικού, αλλά έχει το πλεονέκτημα της ψυχολογικής και αισθητικής αντιμετώπισης της ζωής.

Στις τάσεις της «μεταμοντέρνας φανταστικής ιστοριογραφίας» (ο όρος του F. Jameson) ανήκει και η περιθωριοποίηση των μέχρι πρότινος παραδεδομένων αυθεντιών και κέντρων, όπως του άρρενος, του έθνους και της εξουσίας, με την αξιοποίηση αφανών πηγών και την ανάδειξη ανθρώπων και φωνών ξεχασμένων από την εγκεκριμένη ιστοριογραφία. Ετσι, η γυναικεία παρουσία προβάλλεται περισσότερο, καθώς οι συγγραφείς επιδιώκουν συχνά να δείξουν τον σημαντικό ρόλο που έπαιξαν οι γυναίκες, οι εθνικιστικές κορόνες μετριάζονται και αντικαθίστανται από μια διεθνιστική ματιά και τέλος η εκάστοτε εξουσία αποδεικνύεται κατώτερη των περιστάσεων.

Αλωση ή παράδοση;

Τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του σύγχρονου ιστορικού (μετα)μυθιστορήματος, που προανέφερα, χρησιμοποιεί και η Λεία Βιτάλη στο βιβλίο της. Το βασικό θετικό γνώρισμά του είναι ότι προσπαθεί να ανιχνεύσει τα αίτια της Αλωσης, χωρίς να ανατρέχει σε εικασίες τύπου Κερκόπορτας (ως εγκληματικής αμέλειας) ούτε στη στρατιωτική υπεροχή των Τούρκων, αλλά εστιάζοντας στην εσωτερική φθορά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Είναι πολύ ενδιαφέρον να βλέπει κανείς μέσα στο κείμενο τις διαμάχες ενωτικών και ανθενωτικών, οπαδών της αντίστασης και αυτών που πίστευαν στην παράδοση, εκκλησιαστικών και αυτοκρατορικών κύκλων κ.λπ. Η Αλωση της Πόλης επήλθε ως αποτέλεσμα της άλωσης των ιδεωδών που πρέσβευε η Αυτοκρατορία, της παρακμής των θεσμών και των δυνάμεων που τη στήριζαν ώς τότε -και γι' αυτό νομοτελειακά έφτασε σ' ένα τέλος και η ύπαρξή της.

Από την άλλη, αναδύονται δευτερεύουσες μορφές, όπως ο μυθιστορηματικός πρωταγωνιστής Ιάκωβος, και δίνεται η ιστορία από τη δική τους σκοπιά. Ετσι, αναπλάθεται η ψυχολογία των προσώπων, άλλοτε με ηρωικά κι άλλοτε με αντιηρωικά χαρακτηριστικά, με τις ανθρώπινες ατέλειές τους, αλλά και με τα κίνητρά τους σε κάθε στιγμή της δράσης. Η ανθρωπιστική προοπτική με τα χειρόγραφα που σώζονται από τον Ιάκωβο σηματοδοτεί την αναγέννηση των γραμμάτων στη Δύση και τη μετέπειτα επανανακάλυψη της κλασικής αρχαιότητας από την Ευρώπη. Πίσω από τα γνωστά πρόσωπα του αυτοκράτορα Παλαιολόγου και του Βενετού συμμάχου Ιουστινιάνη κινείται ο ανθενωτικός Λουκάς Νοταράς, πατέρας του πρωταγωνιστή Ιάκωβου, και ο επίσκοπος Ανθιμος. Αν δει κανείς το θέμα από την ιστορική του βάση, η Βιτάλη, εξίσου μονόπλευρα με την καθιερωμένη άποψη, κατηγορεί κύκλους της Εκκλησίας για εθελούσια παράδοση στους Τούρκους και φωτίζει τις πτυχές μιας τέτοιας εκδοχής. Αν το δει λογοτεχνικά, το σύμπαν που χτίζεται είναι πειστικό και αληθοφανές μέσα στα ιστορικά του συμφραζόμενα, που δεν αφήνουν κενά και δεν αντιφάσκουν μεταξύ τους.

Η προσπάθεια της συγγραφέως είναι άξια λόγου ως απόπειρα επανεκτίμησης πτυχών της ξεχασμένης μας ιστορίας. Το παιχνίδι εντέλει με τα χρονικά επίπεδα αποβαίνει πολύ πετυχημένο, καθώς μέσω αυτού ξεδιπλώνεται το πριν και το μετά της Αλωσης, τα αίτια και τα άμεσα αποτελέσματά της, η ζωή των Βυζαντινών στην Πόλη και στη Βενετία. Εντούτοις, δεν απέφυγε λάθη, όχι τόσο στην κατόπτευση του υλικού της όσο στη μυθοπλαστική του μετάπλαση.

Η πεζογράφος επιχείρησε να θέσει -κατά τα σύγχρονα έκκεντρα πρότυπα- τη γυναίκα στο κέντρο της δράσης, και γι' αυτό βάζει την Ιουστίνη να αφηγείται, αλλά, επειδή δεν μπορούσε να είναι στο επίκεντρο των γεγονότων, υιοθετεί (μεταφυσικώ τω τρόπω) την οπτική γωνία του αδελφού της Ιάκωβου. Μάλλον όμως αυτό δεν απέδωσε μέσα στο έργο, καθώς η εναλλαγή οπτικής γωνίας δεν έδεσε με την αφήγηση των γεγονότων. Η ίδια η αφηγήτρια φαίνεται αχρείαστη, καθώς ο αδελφός της γίνεται κατ' ουσίαν, με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο, φωνή και οπτική γωνία του κειμένου, διά της τεθλασμένης οδού αφηγητής και ήρωας, που πλήρωσε οικτρά πάνω στο κορμί του αλλά και κατάφερε στο τέλος να εκδικηθεί. Δεν έδεσε επίσης και η αναφορά στον αναγνώστη, όπως γινόταν στα χρονικά (το έκανε και η Γαλανάκη στα «Αμίλητα, βαθιά νερά»), γιατί τέθηκε ασύνδετα και χωρίς συνέπεια μέσα στο βιβλίο, πιο πολύ για να δικαιολογήσει τον χαρακτήρα του χρονικού παρά για να υπηρετήσει άλλο βαθύτερο λόγο.

Η ανάγνωση πολλές φορές βαλτώνει και μπορεί να μη φανεί ενδιαφέρουσα για τον κλασικό αναγνώστη ιστορικών μυθιστορημάτων. Ενας πιο υποψιασμένος ωστόσο αποδέκτης, αν σταθεί στα αίτια πίσω από τα γεγονότα και στις δυνάμεις της ιστορίας πίσω από την επιφάνεια, θα ανταμειφθεί από την ανάγνωση.

ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ- Ελευθεροτυππίας (4/05/2007)