ΚΡΙΤΙΚΕΣ 4.

Η Λεία Βιτάλη μας "Παγιδεύει"

"...Στην ιστορία λίγες/γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα,/κι έτσι πιο ελεύθερα σ' έπλασα μες στον νου μου./Σ' έπλασα ωραίο κ' αισθηματικό./ Η τέχνη μου στο πρόσωπό σου δίνει/μιαν ονειρώδη συμπαθητική ομορφιά..."
Κλείνοντας το μυθιστόρημα της Λείας Βιτάλη "Ιερή Παγίδα" (Πατάκης 2006), ώρα πολλή στριφογύριζαν στο μυαλό μου οι Καβαφικοί στίχοι. Ένας νεαρός, 14χρονος πρίγκηπας, προορισμένος από τον πατέρα του, τον Λουκά Νοταρά ή Κουρουλούκα, πανίσχυρο πρωθυπουργό του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου να διοικήσει την Πόλη "μετά", μετά δηλ. τη διαφαινόμενη πλέον, αναπόφευκτη κατάληψή της από τον νεαρό Μεχμέτ (αλήθεια, τώρα συνειδητοποίησα ότι ο Μωάμεθ ήταν μόνο 20 χρονών!), αναπλάθεται από τη Λεία Βιτάλη μέσα από αρχεία, ιστορικές πηγές, την παράδοση αλλά και τη δημιουργική της φαντασία. Μαζί του ζωντανεύει κι όλη η αγωνία, ο πόνος και τα πάθη της Άλωσης, καθώς και η φυγή στη Δύση και το ρίζωμα του Ελληνισμού στη Βενετία.
Πλήθος τα πρόσωπα, επώνυμα και ανώνυμα, της ιστορίας και της φαντασίας δημιουργήματα, τα οποία σε εισαγωγικό κατάλογο φροντίζει να μας παραθέσει η συγγραφέας. Το βιβλίο είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο. Είναι η αφήγηση της μικρής κόρης του Νοταρά Ιουστίνης, που είχε ένα ιδιαίτερο δεσμό με τον αδελφό της Ιάκωβο, ένα δεσμό στα όρια του υπερφυσικού, με δύναμη που της επιτρέπει να επικοινωνεί μαζί του με τη σκέψη, ευφάνταστο συγγραφικό εύρημα, όχι αταίριαστο με τη μαγεία και τη δεισιδαιμονία της εποχής. Αρχίζει το 1458 στη Βενετία, όπου είχαν φυγαδευτεί οι κόρες του Νοταρά, λίγο πριν την Άλωση. Η αφηγήτρια ανατρέχει στο παρελθόν, στη γέννηση του πανέμορφου αδελφού της, στη λειτουργία στην Αγία Σοφία που επισημοποίησε την Ένωση των εκκλησιών, στο φανατισμό των δυο αντιτιθέμενων παρατάξεων, ενωτικών και ανθενωτικών, στη φοβερή πολιορκία, στις μάχες, στο θάνατο, την καταστροφή. Παρουσιάζει την πτώση χωρίς αναφορά στην Κερκόπορτα κ.λπ. αλλά ως αποτέλεσμα της οικειοθελούς παράδοσης από την πλευρά των ανθενωτικών, που πίστευαν αφενός στην ευρέως κυκλοφορούσα φήμη πως ήταν θέλημα Θεού να τουρκέψει πρώτα η Πόλη και μετά Άγγελος Κυρίου θα εμφανιζόταν να τη σώσει (!) και αφετέρου στην υπόσχεση του Μωάμεθ πως, αν του παραδώσουν την Πόλη, θα τηρούσε τους όρους που του έθεσαν, δηλ. ελευθερία στην ορθόδοξη λατρεία, διοικητική εξουσία στον Πατριάρχη και φορολογική απαλλαγή στην εκκλησιαστική περιουσία. Βεβαίως όλ' αυτά όχι εκ μέρους του Κωνσταντίνου, του τελευταίου αυτοκράτορα, του οποίου περιορισμένη είναι η παρουσία στο βιβλίο και μια αοριστία χαρακτηρίζει το θάνατό του, αλλά εκ μέρους του Νοταρά και του ανθενωτικού ιερατείου. Όμως ο Νοταράς και οι επιζήσαντες από τον πόλεμο γιοι του σφαγιάζονται. Ο μικρότερος, ο πανέμορφος Ιάκωβος, που μια παράδοση θέλει τον Μωάμεθ να παίρνει την Πόλη από πάθος για την ομορφιά του, ευνουχισμένος (φοβερή η σκηνή του ευνουχισμού) ζει για λίγο με τον Σουλτάνο, εμφανίζεται να καταφεύγει στη Βενετία και να οργανώνει την εκεί "Αδελφότητα των Ελλήνων", αλλά είκοσι χρόνια μετά την Άλωση να αφήνεται η υπόνοια ότι πήρε εκδίκηση, ευθυνόμενος για το θάνατο του "κτήνους", του Μωάμεθ δηλαδή.
Μέσα από 11ετή μελέτη των πηγών και 6χρονη συγγραφή η Λεία Βιτάλη, με απαράμιλλη αφηγηματική ικανότητα, κάνει το παρελθόν παρόν. Τα ιστορικά πρόσωπα, απογυμνωμένα από την ιστορική αχλύ, γίνονται με την καθημερινότητά τους, τους έρωτες, τα πάθη, τις πολιτικές αντιπαραθέσεις, πρόσωπα συγκαιρινά.
"Η μυρωδιά και η φρίκη του πολέμου με έζωσαν", γράφει κάπου η συγγραφέας. Το ίδιο αισθάνεται και ο αναγνώστης του βιβλίου. Και μια ενδόμυχη επιθυμία κι ευχή: Να μπορούσε το παρελθόν να μας διδάξει...να μπορούσαμε ως Ελληνισμός και ως ανθρωπότητα να μην επαναλαμβάνουμε τα λάθη του παρελθόντος...

anagnostria

(anagnostria.blogspot.com Δημοσιεύτηκε 20.4.07)

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΣΤ

ΒΙΒΛΙΟΚΑΦΕ said...
Πέρα από το ιστορικό ενδιαφέρον, δεν κατάλαβα αν τελικά η λογοτεχνική επεξεργασία της Βιτάλη αξίζει. Δεν το έχω διαβάσει ακόμα -είναι σε μια άκρη και περιμένει- και δεν έμαθα τη γνώμη σου για τις αρετές του.Καλή ΣαρακοστήΠατριάρχης Φώτιος

anagnostria said...
Λυπάμαι αν δεν φαίνεται από το post μου ότι το βιβλίο της Βιτάλη αξίζει και λογοτεχνικά. Βεβαίως αξίζει. Φταίει ίσως και το γιατί ως χαρακτήρας είμαι συγκρατημένη και φειδωλή σε επαίνους.Καλό Στάδιο!

hxaria said...
Από όσα έχω διαβάσει καταλαβαίνω ότι το βιβλίο είναι από εκείνα που αρέσουν σε όλους. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ένα βιβλίο χωρίς προσωπικότητα αλλά ένα καλογραμμένο βιβλίο που παγιδεύει τον αναγνώστη του. Μετά από τη δική μου ανάγνωση διαπίστωσα ότι το μεγάλο του προτέρημα είναι η λογοτεχνική του πλευρά. Η αφηγηματική μαεστρία, η εμβάθυνση στους χαρακτήρες, η ατμόσφαιρα της εποχής και οι συνεχείς ενδιαφέρουσες καταστάσεις που σε κρατάνε και δεν θέλεις να το αφήσεις. Από τα καλύτερα που έχω διαβάσει. Το πήρα όταν διάβασα την κριτική στο μπλογκ του ρήντερ της ελληνικής λογοτεχνίας.

ΒΙΒΛΙΟΚΑΦΕ said...
Επιμένω, γιατί περιμένω να ακούσω λεπτομερώς ποιες είναι οι αρετές του βιβλίου. Αναφέρεται άλλωστε, απ' ότι ακούω, στην εποχή μου, το Βυζάντιο!!! Τι ιδιαίτερο έχει ως ιστορικό μυθιστόρημα;Καλό Στάδιο και σε σένα.

anagnostria said...
Σεβαστέ μου Πατριάρχη, δεν μου αρέσουν τα "σεντόνια", γι' αυτό ποτέ δεν κάνω στα post λεπτομερή λογοτεχνική ανάλυση, όπως η Παναγιότητά σου ζητεί. Πιστεύω όμως ότι ο προσεκτικός αναγνώστης διακρίνει μέσα από τα γραφόμενά μου τις αρετές του βιβλίου. Διευκρινίζω. Και μόνο ο τίτλος του post "μας παγιδεύει" είναι φανερό ότι υπονοεί "Μας παγιδεύει δελεαστικά, μας ελκύει". Ύστερα,οι στίχοι του Καβάφη παραπέμπουν στην εξίσου με τον μεγάλο ποιητή επιτυχή χρησιμοποίηση της Ιστορίας. Ακόμα οι φράσεις που χρησιμοποιώ στο post "δημιουργική φαντασία", "ευφάνταστο συγγραφικό εύρημα", "απαράμιλλη αφηγηματική ικανότητα", εκφράζουν πιστεύω συνοπτικά τις λογοτεχνικές αρετές του βιβλίου. Βεβαίως, αν είχα να παρουσιάσω το βιβλίο σε κοινό ή στη λογοτεχνική στήλη εφημερίδας, θα ήμουν πολύ πιο αναλυτική, πράγμα που δεν θεωρώ απαραίτητο στο blog.Τα σέβη μου.

ioeu said...
Με συγκίνησε η αναφορά σας στο καβαφικό ποίημα γιατί, τολμώ να πω, ήταν και δικός μου συνειρμός...όσο για το βιβλίο να προσθέσω, αν μου επιτρέπει η οικοδέσποινα, τις γοητευτικές αναφορές "εξόδου προς τον αναγνώστη", ένα κλείσιμο του ματιού της αφηγήτριας στα πιο καίρια σημεία του βιβλίου, την πολλαπλή εστίαση στην αφήγηση, τον έξοχο χειρισμό του χρόνου με τις αναχρονίες και τέλος την πονηρή, στοχαστική και κριτική ματιά στους "μεγάλους" και τους "μικρούς" της ιστορίας

ange-ta said...
πολύ ωραία παρουσίαση αυτού του βιβλίου που με μάγεψε!

anagnostria said...
@ioeu Συμφωνώ απόλυτα με όσα λέτε, με συμπληρώσατε και ελπίζω τώρα να ικανοποιήθηκε ο σεβαστός μας Πατριάρχης.

ΒΙΒΛΙΟΚΑΦΕ said...
Ευχαριστώ αμφοτέρους και ελπίζω να έχω κι εγώ την ίδια καλή εντύπωση τώρα που θα το διαβάσω.Πατριάρχης Φώτιος

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ 2.

Μυθιστορήματα, διηγήματα, παραμύθια, θεατρικά έργα, σενάρια για τον κινηματογράφο, την τηλεόραση, τη διαφήμιση. Σίγουρα τίποτα δεν σταματά τη συγγραφική ορμή της. Πνεύμα ανήσυχο. Διαρκώς περίεργη ταξιδεύει από το παρόν στο παρελθόν και φυλάει τα βραβεία της χωρίς έπαρση μόνο σαν ενθύμια του ταξιδιού. Η Λεία Βιτάλη επιστρέφει με ένα βιβλίο που τη συνδέει με τον τόπο καταγωγής της αλλά και με την ιστορική μνήμη. Σε εποχές που παράξενα μυρίζουν σκουριά και η ιστορία μπαίνει στο κρεβάτι του Προκρούστη η Λεία Βιτάλη μυθιστορεί με φόντο την άλωση της Κωνσταντινούπολης στο μυθιστόρημά της «Ιερή Παγίδα».

Λεία Βιτάλη/Συγγραφέας

Οι «ήρωες» και οι «αγιοποιήσεις» συντηρούν τις αφορμές για πολέμους

-Γιατί επιλέξατε το Βυζάντιο και την περίοδο της Άλωσης ως πλαίσιο για το νέο σας μυθιστόρημα;
«Προσπάθησα αλλά δεν κατόρθωσα να αντισταθώ στη γοητεία του Βυζαντίου για άλλη μια φορά. Είναι μια εποχή σκοτεινή, δαιμονική, απόρθητη ακόμη. Ιδιαίτερα η άλωση της Κωνσταντινούπολης έχει άπειρα σκοτεινά σημεία και προσφέρεται για εξερεύνηση. Σημεία που μοιάζουν με τη δική μας εποχή. Η βία, ο πόλεμος, η διάθεση για παγκόσμια κυριαρχία, ο θρησκευτικός φανατισμός, οι ίντριγκες, οι ένοχοι κρυφοί έρωτες ποτίζουν κάθε σελίδα αυτής της ιστορικής περιόδου. Η αρχή έγινε όταν προσπάθησα να βρω τις ρίζες μου κι άρχισα να «ταξιδεύω» προς τα πίσω στο χρόνο. Εκεί συνάντησα έναν ήρωα που δεν έχει μιλήσει αρκετά γι’ αυτόν η επίσημη ιστορία. Είναι ο δεκατετράχρονος γιος του τελευταίου πρωθυπουργού του Βυζαντίου, ο Ιάκωβος Νοταράς. Μια συγκλονιστική μορφή που μέσα από την εφηβική του αθωότητα και ορμή διαμόρφωσε κατά κάποιον τρόπο ένα κομμάτι της ιστορίας της άλωσης. Οι ιστορικοί της εποχής διίστανται. Άλλοι λένε ότι ο Μωάμεθ ο πορθητής τον σκότωσε μετά την άλωση. Και άλλοι ότι τον ερωτεύθηκε παράφορα και τον απήγαγε στο χαρέμι του. Ακολούθησα τη δεύτερη εκδοχή, όχι αυθαίρετα, αλλά διότι αργότερα η ιστορία τον βρίσκει εν ενεργεία στη Βενετία. Μέσα από την ιστορία αυτού του έφηβου παρακολουθώ την ιστορία της εποχής. Αν θέλετε είναι μια άλλη εκδοχή.»
-Πόση σημασία έχει το ταξίδι στην ιστορία; Προσφέρει αυτογνωσία; Γνώση; Δύναμη; Ή τι άλλο;
«Όλα αυτά που λέτε αλλά και κάτι ακόμη εξ ίσου σημαντικό. Τη συνειδητοποίηση της συνέχειάς μας μέσα στον χρόνο. Είμαστε αυτό που είμαστε εξ αιτίας των επιλογών εκείνων. Και οι επιλογές οι δικές μας θα διαμορφώσουν τον αυριανό κόσμο.»
-Συνήθως όταν γράφετε αγαπάτε να ακροβατείτε ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον σουρεαλισμό. Πως εκφράζεται αυτή σας η … διάθεση σε ένα μυθιστόρημα σε ιστορικό φόντο;
«Μα κάνει την ιστορία να μοιάζει με παραμύθι! Κοιτάξτε, δεν με εκφράζουν τα στεγνά γεγονότα και οι αναλύσεις. Γράφω μυθιστόρημα. Που σημαίνει ότι επινοώ μια πραγματικότητα και κινούμαι χαλαρά μέσα σ’ αυτήν με τη φαντασία μου. Έτσι μπορώ να εκφράσω τις αλήθειες μου καλύτερα. Συμπληρώνω αν θέλετε τα κενά της ιστορίας με τη μυθοπλασία χωρίς ωστόσο να παραποιώ ό,τι έχω ανασύρει από τις ιστορικές πηγές. Τώρα που το εκφράζω αυτό, μου φαίνεται απίστευτο, αλλά τη στιγμή που το δημιουργώ είναι κάτι απόλυτα φυσικό.»
-Βάζετε μια γυναίκα να αφηγείται την ιστορία και γενικότερα η γυναίκα έχει έναν ξεχωριστό ρόλο στο έργο σας. Αυτό συμβαίνει επειδή: Εκτιμάται το ρόλο που παίζει η γυναίκα; Θέλετε να επιβάλετε τη γυναίκα σε έναν ανδρικό κόσμο; Εκφράζεται μια ευχή να παίζει η γυναίκα ρόλο;
«Η αφηγήτριά μου είναι μια έφηβη που διηγείται την ιστορία του αδελφού της με την αφοπλιστική αφέλεια της ηλικίας της. Νομίζω ότι η επιλογή να διηγηθεί αυτό το κορίτσι την ιστορία δίνει στη διήγηση αυτό που λέτε σουρεαλιστικό. Με τον ιδιαίτερο ανάλαφρο τρόπο της μιλάει για τα πιο βίαια και οδυνηρά γεγονότα που σημάδεψαν τον πρωταγωνιστή. Την απαγωγή του, τον βιασμό του, τον ευνουχισμό του, τον έρωτά του για τη γυναίκα του αδελφού του, τη μυστική ζωή του σ’ ένα καταγώγιο της Βενετίας, και όλα τα άλλα γεγονότα που σφράγισαν τη ζωή του. Δεν προσπάθησα να επιβάλω μια γυναίκα στην ιστορία μου, η ιστορία μου επέβαλε αυτό που της ταίριαζε καλύτερα. Μπορεί να είναι μια ασυνήθιστη αφήγηση αλλά προσωπικά με γοήτευσε και της παραδόθηκα άνευ όρων. Ποιος είπε άλλωστε ότι οι γυναίκες δεν έχουν τον ρόλο τους στην ιστορία;»
-Σήμερα που τόσο έντονη έγινε η συζήτηση για το βιβλίο της ιστορίας της 6ης τάξης του δημοτικού θεωρείτε ότι αντέχει το … περιβάλλον, ένα βιβλίο που δεν καθαγιάζει, δεν απολυτοποιεί, δεν βάζει σε βάθρο τα γεγονότα και τα ιστορικά πρόσωπα;
«Στην εποχή μας θα έλεγε κανείς ότι δεν ταιριάζει ο σκοταδισμός. Υφίσταται βεβαίως αλλά η ίδια η εποχή τείνει να τον αποβάλει. Τουλάχιστον ένα μέρος των συνανθρώπων μας. Προσωπικά δεν πιστεύω στους «ήρωες», θεωρώ ότι οι αγιοποιήσεις απομακρύνουν τους λαούς και συντηρούν τις αφορμές για πολέμους. Από τη μια είναι πλούτος για έναν λαό να έχει θρύλους και μύθους, από την άλλη η ιστορία απέδειξε ότι δεν μπορούμε να επιβιώσουμε μ’ αυτά. Η παγκόσμια ειρήνη απαιτεί τη σύγκλιση των λαών και την άμβλυνση των διαφορών τους. Δεν πιστεύω ότι προσφέρει τίποτα πλέον η συντήρηση του μύθου για το «κρυφό σχολειό» των παπάδων. Χωρίς αυτό να σημαίνει βεβαίως ότι πρέπει να φτάνουμε στο άλλο άκρο, δηλαδή να ξεχάσουμε τις αιτίες που οδήγησαν π.χ. στη μικρασιατική καταστροφή.»
-Τι ρόλο παίζουν ή επιθυμείτε να παίζουν τα ιστορικά μυθιστορήματα; Να «διορθώνουν» τις ιστορικές ανακρίβειες; Να δούνε την ιστορία από μια σκοπιά πιο ανθρώπινη; Να φωτίσουν όψεις και να αναδείξουν γεγονότα και ανθρώπους; Να κάνουν πιο ενδιαφέρουσα την «κλασική» ιστορία;
«Ξέρετε, πιστεύω ότι το ιστορικό μυθιστόρημα σήμερα δεν έχει λόγο ύπαρξης αν δεν έχει κάτι διαφορετικό ή κάτι νέο να πει. Αν θέλετε μια διαφορετική εκδοχή, έστω και αιρετική. Η αμφισβήτηση προωθεί δημιουργικό διάλογο, δεν είναι; Προσωπικά βλέπω το ιστορικό μυθιστόρημα ανθρωποκεντρικά. Πρωταγωνιστές είναι οι άνθρωποι και όχι τα γεγονότα. Πρωταγωνιστής στην «Ιερή Παγίδα» είναι ο Ιάκωβος και όχι η άλωση. Αυτό αυτομάτως αλλάζει την οπτική γωνία. Συμπληρώνει τα κενά της επίσημης ιστορίας. Ο συγγραφέας αυτό μπορεί να το κάνει διότι δεν έχει τον ανασταλτικό παράγοντα της «αντικειμενικότητας» που έχει ο ιστορικός. Μ’ αρέσει η ιστορία, ο,τιδήποτε μυρίζει ανθρώπινη περιπέτεια. Κι αν θέλετε στο βάθος δεν πιστεύω στην αντικειμενικότητα. Είναι κι αυτή ένας μύθος.»
-Τι έρευνες κάνατε πριν γράψετε την «Ιερή Παγίδα»;
«Μπορώ να πω ότι απέκτησα μια ολόκληρη βιβλιοθήκη με βιβλία που αφορούν το Βυζάντιο και ιδιαίτερα την εποχή της άλωσης, λίγο πριν από αυτήν και λίγο μετά. Μου πήρε η έρευνα γύρω στα 6 χρόνια. Κι άλλα τόσα η συγγραφή του βιβλίου. Δεν πιστεύω ότι θα μπορέσω να ξαναδουλέψω με τέτοιο τρόπο. Ήταν εξουθενωτικό. Αλλά και φοβερά γοητευτικό. Μοιάζει σα να γνώρισα στ’ αλήθεια από κοντά όλους αυτούς τους ανθρώπους που πέρασε από πάνω τους η άλωση. Τον Ιάκωβο, την Ιουστίνη, τον ίδιο τον Μωάμεθ, τον αμφιλεγόμενο Γεννάδιο.»
-Επόμενο ταξίδι γραφής. Τι να περιμένουμε. Μια ακόμα περιπέτεια στο χώρο της ιστορίας ή …;
«Έχω ήδη ξεκινήσει κάτι καινούριο που αφορά τη σύγχρονη εποχή. Μάλιστα το γράφω στο μπλογκ μου στον αέρα. Μπορεί ο καθένα να μπει στο www.leiavitali.blogspot.com και να το δει, να σχολιάσει ή να προτείνει. Ξέρετε όσο με συναρπάζει το παρελθόν και οι βουτιές στον χρόνο, τόσο με διεγείρει η σύγχρονη τεχνολογία. Αντιφατικό; Πιθανώς, αλλά αυτές οι αντιφάσεις είναι μέρος της ζωής και της τέχνης ενός συγγραφέα.»

ΤΕΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ
(Δημοσιεύτηκε στην Ημερησία στις 5.4.07)

ΚΡΙΤΙΚΕΣ 3.

Απόκρυφο χρονικό της Κωνσταντινούπολης

Με επίκεντρο τη ζωή ενός πανέμορφου 14χρονου βυζαντινού πρίγκιπα και μέσα από τα έκπληκτα μάτια ενός κοριτσιού, η Λεία Βιτάλη στήνει ιερή παγίδα για την μ,υθιστορηματική εκδοχή της άλωσης της Πόλης.

Στις 418 σελίδες της «Ιερής παγίδας», «το απόκρυφο χρονικό της Κωνσταντινούπολης». Η Άλωση, όπως ποτέ δεν μας έχουν αφηγηθεί. Με επίκεντρο τη ζωή ενός πανέμορφου 14χρονου βυζαντινού πρίγκιπα, γιου του πρωθυπουργού Λουκά Νοταρά, που, νομίζοντας ότι πολεμά το κακό, πέφτει ο ίδιος θύμα των σκοτεινών δυνάμεων του Βυζαντίου και του ερωτικού πόθου του Σουλτάνου Μωάμεθ του Πορθητή.
Μια μυθιστορηματική εκδοχή της ιστορικής Άλωσης της Πόλης με τα επακόλουθά της, μέσα από τα έκπληκτα μάτια ενός μικρού κοριτσιού που φωτίζει τις πλάνες: του χαρισματικού αδελφού, ενός ολόκληρου κόσμου. Σκιαγραφώντας ταυτόχρονα και το τέλος μιας χιλιόχρονης αυτοκρατορίας, στο κατώφλι μιας νέας αρχής.
Το όλον ζήτημα για την συγγραφέα, υπόθεση, τελικά, και καθαρά προσωπική, κάτι σαν χρέος:
«Υπάρχει κάποια στιγμή στη ζωή του συγγραφέα που νιώθει ότι θέλει να φύγει από τα στενά όρια του εαυτού του. Να εκπληρώσει, ας υποθέσουμε, ένα χρέος προς τους άλλους. Να μιλήσει, αν θέλετε, για τα κοινά. Γι’ αυτά που ταλανίζουν τον άνθρωπο σ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του. Ο πόλεμος, η ήττα, ο φόβος, η εκμετάλλευση των αδύναμων από τους ισχυρούς, η αλαζονεία της εξουσίας- είτε πολιτικής είτε εκκλησιαστικής- είναι θέματα που καίνε δίπλα μας. Ηθελα να μιλήσω γι’ αυτά. Η Αλωση της Κωνσταντινούπολης τα εμπεριέχει όλα. Και κάτι παραπάνω. Την αλλαγή του ρου της ιστορίας στα Βαλκάνια. Όπως καταλάβατε τη χρησιμοποίησα ασύστολα για να μιλήσω για όλα αυτά που καίνε. Και όχι μόνον γι’ αυτά. Επειδή κατάγομαι από την Κωνσταντινούπολη είχα ακόμη έναν λόγο. Τον ξεριζωμό! Που σφραγίζει εφόρου ζωής αυτούς που τον ένιωσαν στο κορμί και την ψυχή τους και- να σας πω και κάτι που ανακάλυψα- κληροδοτείται. Ο ξεριζωμός κληροδοτείται».
Και η «Ιερή παγίδα» έχει μια σειρά από τέτοιους, μικρούς ξεριζωμούς:
Ξεριζωμοί από την πατρίδα τους, όσον αφορά τους ήρωες, κυριολεκτικοί, η Ιουστίνη ξεριζωμένη από την Κωνσταντινούπολη στην Βενετία μας αφηγείται. Ξεριζωμοί από τη θρησκεία και την ιδεολογία τους, εφόσον με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο, εν τέλει, προδόθηκαν ή απελπίστηκαν όλοι. Ξεριζωμοί απ’ ό,τι αγάπησαν διότι ή ανήκει αλλού ή αδυνατούν πια να το διεκδικήσουν. Ξεριζωμοί από το φύλο και από το ίδιο τους το κορμί, διότι συμβαίνει κάποιες φορές στη ζωή κι άλλος ν’ αποφασίζει ή να μας ορίζει. Ξεριζωμοί από την ίδια την αλήθεια, το αρχικό γεγονός, διότι έτσι όπως μέσα στον χρόνο γίνονται όλα τόσο ρευστά, ουδείς ξεχωρίζει τον προδότη από τον προδομένο: τα κάστρα εξάλλου πατιούνται από μέσα. Ξεριζωμοί από την βούλησή μας την ίδια.
Διότι η εξουσία, παντού: Στην πολιτική, στον Θεό, στα καθημερινά, τα οικογενειακά, στη σχέση συγγραφέα- ηρώων, και στον έρωτα ακόμα. Εκεί κι αν δεν παίζεται πια το παιχνίδι το εξουσιαστικό. Με θύμα που μπορεί να μεταβληθεί μέσα σε μια στιγμή σε θύτη: ο Οθωμανός ως θύμα μαγεύεται και ως θύτης σακατεύει το αντικείμενο του πόθου του. Ο Ιάκωβος ως θύτης φέρων την απόλυτη ομορφιά γίνεται θύμα αυτής ακριβώς της υπερβολής της φύσης. Το υπερβολικό εντέλει σκοτώνει τους ανθρώπους. Λες και το μεγάλο ταλέντο, η απόλυτη ομορφιά να είναι ύβρις προς τους Θεούς ή τη ζωή και να απαιτούν από τον φέροντα στο ακέραιο το τίμημά του.
Κι εδώ έρχεται μια Λεία Βιτάλη σχεδόν ταχυδακτυλουργική και στήνει το σκηνικό της ήττας με τους σκοτεινούς και αντιφατικούς ήρωές της. Με αφηγήτρια την Ιουστίνη που ντυνόταν αγορίστικα ως παιδί- διότι αγόρι την επιθύμησαν οι γονείς της και η οποία ταυτιζόταν τόσο με τον Ιάκωβο που ώρες- ώρες γίνεται εκείνος! «Ακουγα μέσα μου τους χτύπους της καρδιάς του, λαχταρούσα με τις επιθυμίες τους, έβλεπα ακόμη και τα όνειρά του, κι όλα αυτά μ’ έναν τρόπο μαγικό, που ούτε εγώ η ίδια μπορώ ακόμη να εξηγήσω. Χωρίς να επιδιώκω, μπορούσα ξαφνικά να βυθίζομαι ολόκληρη μέσα του, να γίνομαι αυτός ο ίδιος, κι αυτό με χαροποιούσε τόσο πολύ, που δεν ζητούσα να ζήσω άλλη ζωή, παρά μόνο τη δική του».
Κι αυτό κάνει. Βυθίζεται μέσα του και γράφει γι’ αυτόν. Περνά μέσα απ’ αυτόν μια κομβικής σημασίας εποχή, τα δεινά της ζωής και όλων των άλλων. Η άλωση της Πόλης μέσα από την άλωση, τελικά, του ενός. Η άλωση του ενός, απόρροια της άλωσης της Πόλης.
Και όσο για το αν την θέλγουν οι σκοτεινοί ήρωες και οι σκοτεινές ιστορικές περίοδοι την συγγραφέα, ούτε λόγος! Το σκοτάδι λειτουργεί για την Λεία Βιτάλη, σαγηνευτικά. Εκεί ανακαλύπτει τις βαθύτερες αλήθειες: τα κίνητρα που δεν έχουν ομολογηθεί. Τις επιθυμίες που δεν τόλμησαν ποτέ να εκφραστούν. Τα αθέατα και ανομολόγητα που καθορίζουν τις πράξεις μας, τελικά.
Ένα μεσαιωνικό χρονικό που εκτυλίσσεται σε τρεις πόλεις, Κωνσταντινούπολη, Αδριανούπολη, Βενετία και πάλι για τις βαθύτερες αλήθειες μας, τα ανομολόγητα κίνητρα και τις ανέκφραστες επιθυμίες μας μιλάει.

Από την Ελένη Γκίκα

(Δημοσιεύτηκε στο ΕΘΝΟΣ ΑΟΥΤ την Κυριακή 8.4.2007)

ΚΡΙΤΙΚΕΣ 2.

«Ιερή παγίδα»

Για αρκετά χρόνια το ιστορικό μυθιστόρημα ήταν στη χώρα μας παρεξηγημένο κομμάτι της λογοτεχνίας. Ουκ ολίγες φορές, ταυτιζόταν με το παραϊστορικό μυθιστόρημα ή ενίοτε και σε ακραίες περιπτώσεις με την επιστημονική φαντασία. Καταλήξαμε έτσι, να μένουμε με την απορία γιατί δεν γράφουν αξιόλογα ιστορικά μυθιστορήματα Έλληνες συγγραφείς την ίδια ώρα που οι κριτικοί αποθέωναν τις σπάνιες αντίστοιχες προσπάθειες ξένων. Ένας απ΄ αυτούς, ο Στίβεν Πρέσφιλντ με την επιτυχία των ’’Δρόμων της φωτιάς’’ και παρά το γεγονός ότι χρησιμοποίησε σε πολλές περιπτώσεις αμφιλεγόμενα, αν όχι συζητήσιμης εγκυρότητας στοιχεία, ήταν αυτός που έδειξε τον δρόμο στους ελληνικούς εκδοτικούς οίκους. Και αίφνης, το ιστορικό μυθιστόρημα ξανάρθε στη μόδα, έπαψε να είναι παρωχημένο και έτσι γνωρίσαμε τα τελευταία χρόνια (και μαζί γνώρισαν επιτυχία) συγγραφείς όπως ο Λεονάρδος, ο Μπαλτάκος ή η Μαρία Λαμπαδαρίδου. Χωρίς να συνυπολογίσουμε μυθιστορήματα που φλερτάρουν με την ιστορία, χρησιμοποιούν στοιχεία της αλλά τα μεταλάσουν κατά το δοκούν.
Ο μικρός αυτός πρόλογος έχει να κάνει με ένα προσωπικό αναγνωστικό απωθημένο. Χωρίς να είμαι σωβινιστής ή να διακατέχομαι από εθνικιστικές ακρότητες προτιμώ να διαβάζω μυθιστορήματα με έμπνευση από την ελληνική ιστορία ή μυθολογία γραμμένα από έλληνες και όχι από φιλέλληνες τύπου Πρέσφιλντ. Εξαιρετικό δείγμα ιστορικού μυθιστορήματος είναι η ’’Ιερή παγίδα’’ (εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ) της Λείας ΒιτάληΗ έμπειρη συγγραφέας (και blogger τους τελευταίους μήνες) κατέθεσε τα πρώτα της δείγματα με το ’’Παραμύθι του μεγάλου φόβου’’ αλλά με την καινούργια της δουλειά νομίζω ότι άγγιξε την καλύτερη στιγμή της εικοσάχρονης εμπλοκής της με τη δημιουργική γραφή. Και παρουσίασε μια δουλειά που ενδεχομένως την αρτιότητά της να δυσκολευτεί και η ίδια να ξεπεράσει σύντομα.
Οι μήνες που προηγούνται της άλωσης της Πόλης αλλά και τα χρόνια που ακολούθησαν την πτώση του Βυζαντίου (χρονικά το βιβλίο ολοκληρώνεται περίπου 20-25 χρόνια μετά την άλωση στη Βενετία) είναι το χρονικό πλαίσιο που τοποθετεί την ιστορία της η Βιτάλη. Κεντρικό πρόσωπο ο μικρότερος γιος του τελευταίου πρωθυπουργού του Βυζαντίου Λουκά Νοταρά ο Ιάκωβος και αφηγήτρια η μικρότερη αδελφή του Ιουστίνη. Ακόμη και αν κάποιος αποψιλώσει τη δουλειά της Βιτάλη από τον πλούτο των ιστορικών στοιχείων η ίδια η υπόθεση που πραγματεύεται με την απαγωγή του Ιάκωβου Νοταρά, τον εγκλεισμό του σε Τούρκικο χαρέμι και αργότερα την προσπάθεια του, μετά την απελευθέρωσή του, να δημιουργήσει μια εστία αντίστασης στη Βενετία (πολύ ενδιαφέρουσα η διαδικασία μετάλλαξης των Βυζαντινών σε Έλληνες) συναρπάζει. Σαν ένα μυθιστόρημα που ξετυλίγεται ανεξάρτητα χρόνου και περιβάλλοντος. Η προσθήκη των ιστορικών στοιχείων δίνει άλλη διάσταση στο όλο εγχείρημα.
Στο πεδίο της έρευνας η συγγραφέας επικαλείται τα αρχεία της Βενετίας για να δικαιολογήσει την έκβαση της υπόθεσης (κατά άλλους ιστορικούς ο νεαρός Νοταράς δεν επιβίωσε των ημερών που ακολούθησαν την άλωση, κατά άλλους ακολούθησε την πορεία που περίπου τροφοδότησε και την υπόθεση της Ιερής Παγίδας). Πέραν αυτής της λεπτομέρειας είναι βέβαιο ότι η ανάγνωση του βιβλίου θα εγείρει σειρά συζητήσεων αφού η Βιτάλη όχι μόνο δεν μασάει τα λόγια της αλλά ουσιαστικά προχωράει σε μια μυθιστορηματική καταγγελία για το ρόλο του κλήρου στην πτώση της πόλης αφού για τους ιερωμένους της εποχής ήταν μεγαλύτερος ο φόβος της ένωσης με τους καθολικούς από τον φόβο του Μεχμέτ του Πορθητή. Και παράλληλα αναθεωρεί ριζικά το ρόλο ιστορικών προσώπων στην υπόθεση της άλωσης όπως του τελευταίου Παλαιολόγου ή του πρωθυπουργού Νοταρά ή του πρώτου πατριάρχη μετά την Αλωση Γενάδιου. Καλό θα είναι αν για κάποιον η ιστορική ανάγνωση έχει ολοκληρωθεί με τα σχολικά βιβλία να πάει βήμα-βήμα το συγκεκριμένο βιβλίο γιατί θα σοκαριστεί με τα αποκαλυπτικά στοιχεία και το παρασκήνιο ειδικά των μηνών που προηγήθηκαν του ’’Η πόλις εάλω’’ (αν και διαβάζοντας το βιβλίο αμφισβήτησα ακόμη και την ιστορική ρήση μαζί φυσικά με το μύθο του... ’’μαρμαρωμένου βασιλιά’’ η τη θρησκόληπτη δοξασία της εποχής για τον αρχάγγελο που θα εμφανιστεί και θα διώξει με την πύρινη ρομφαία τους άπιστους!)
Σε καθαρά λογοτεχνικό επίπεδο όμως είναι που παίζεται όλο το παιχνίδι και όπου κερδίζει ουσιαστικά τα εύσημα η συγγραφέας. ’’Σκοτεινή’’, ελεγχόμενα βλάσφημη και αιρετική γραφή, ρεαλιστική εως υπερ-ρεαλιστική στις περιγραφές της (η διαδικασία ευνουχισμού στο Τουρκικό χαρέμι νομίζω ότι ανήκει με την ωμότητά της στα ’’κλασικά’’ του είδους) η Βιτάλη πετυχαίνει το ακατόρθωτο. Αφού προχωράει στην δόμηση και την αποδόμηση των χαρακτήρων με τη μαεστρία μιας βετεράνου της γραφής να κάνει συμπαθείς τους πρωταγωνιστές της παρότι ο κάθε ένας ξεχωριστά και αθροιστικά έχει περισσότερα ελαττώματα από προτερήματα. Σπάνια χρήση της λογικής των αντι-ηρώων και εξαίρετη ανάλυση ατελών ανθρώπινων χαρακτήρων. Πολιτικών και παπάδων που κάνουν συμφωνίες με το διάβολο, μικρών παιδιών με τη λάμψη του πολέμου και της εξουσίας να τα οδηγεί σε ακρότητες και τελικά οι δύο μορφές που καταλήγουν να είναι οι πλέον συμπαθείς είναι η τραγική μητέρα και σύζυγος της οικογένειας Νοταρά (πάντοτε στις δουλειές της Βιτάλη οι οικογενειακές σχέσεις είναι περίπλοκες και δεν αναλύονται εύκολα) και το ’’τέρας’’ ο Σουλτάνος Μεχμέτ, Πορθητής της πόλης, που τελικά δεν ήταν τίποτε παραπάνω από ένας απελπισμένος ερωτευμένος που τα έκανε όλα για τα μάτια ενός νεαρού!
Αν πρέπει να διαφωνήσω με κάποια σημεία του βιβλίου είναι ο ρόλος και ο τρόπος που χειρίζεται την αφηγήτρια της η Βιτάλη. Σε ουκ ολίγες περιπτώσεις προσπαθεί να τη συνδέσει με τον αναγνώστη τον οποίο μάλλον άστοχα και με αφέλεια επικαλείται συχνά πυκνά διακόπτοντας ενοχλητικά την εξαίρετη ροή του κειμένου. Και αυτή καθ’ αυτή όμως η επιλογή της αφηγήτριας είναι ατυχής. Πολλά από τα γεγονότα δεν τα έχει δει, σε πολλά είναι μάλλον εξωπραγματική η παρουσία της και όταν εξαντλούνται τα επιτυχημένα συγγραφικά τρικ και κλισέ (όπως η ανάγνωση ενός ημερολογίου) η όλη υπόθεση ’’μπάζει’’ κάτι που μπορούσε να αποφευχθεί με την ουδέτερη τριτοπρόσωπη περιγραφή. Παρά τις μικρές ατέλειες που επεσήμανα, συνολικά η ’’Ιερή παγίδα’’ νομίζω ότι είναι το πλέον επιτυχημένο ιστορικό βιβλίο του 2006 (παρότι βγήκε με σημαντική χρονική καθυστέρηση μέσα στις γιορταστικές μέρες και δεν έγινε άμεσα αντιληπτό). Κάτι που ειλικρινά δεν περίμενα να γράψω σε μια χρονιά που είχα την ικανοποίηση να διαβάσω δύο πολύ καλά ιστορικά μυθιστορήματα, τους Παλαιολόγους του Λεονάρδου και τους Ερμοκοπίδες του Μπαλτάκου.

Reader’s Diggest (www.diavazo.blogspot.com/)

(Δημοσιεύθηκε 7.1.2007)

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΣΤ

kuku_ru_kuku said...

Με αφορμή το βιβλίο της Βιτάλη ξαναδιάβασα όσα γράφει στην ιστορία του ο Γιάννης Κορδάτος σχετικά με την Άλωση.
Λοιπόν,την Πόλη την υπερασπίστηκαν οι Ενωτικοί με τους Ιταλούς και την παρέδωσαν οι Ανθενωτικοί με το Παπαδαριό.Δηλαδή μισή παρεδόθη και μισή αντεστάθη.
Τώρα,για το ποιά πτέρυγα είχε δίκιο δεν χρειάζεται να πάμε μακριά.Η Ελλάδα ανήκει στην Δύση οριστικά και αμετάκλητα τπουλάχιστον απο το 1981 (δια μέσου της ΕΟΚ)- οι Ενωτικοί πήραν την ρεβάνς,έστω και καθυστερημένα.
Βέβαια στεναχωρούνται οι κύριοι Γιανναράς και Ράμφος και Ζουράρις,αλλά...σκασίλα μας!!!

reader's-diggest said...

@kuku
Ακριβώς αυτή την άποψη υποστηρίζει το βιβλίο για τους ανθενωτικούς και τον κλήρο. Συν μια μερίδα πολιτικών που υποστήριζε ο πρωθυπουργός Νοταράς και σκεφτόταν περισσότερο την εμπορική ’’χρήση’’ της πόλης ακόμη και υπό τουρκική κατοχή.

Anonymous said...

Εμένα το βιβλίο αυτό, μαζί με το παραμύθι του μεγάλου φόβου, μου άφησαν τις καλλίτερες εντυπώσεις.
Τα ελαττώματα της αφήγησης, όπως λες αναγνώστη μου, ούτε που τα πήρα χαμπάρι.
Από ιστορικής πλευράς η Λεία Βιτάλη κάνει ένα πολύ ηρωϊκό μπάσιμο στον ανώτερο κλήρο, του τα ψέλνει καλά και εξ όσων γνωρίζω, τόσο από τον Κορδάτο, όσο και από τον Διαμαντούρο έχει απόλυτα δίκιο.
Είναι εξαιρετικά επιτυχής και η εικόνα που δίνει για το Βυζάντιο. Μία κοινωνία σε κατάρρευση των αξιών της, τέτοια, που η άλωση μοιάζει να είναι αναπόφευκτη. Αν δεν τα κατάφερνε ο 20-χρονος Μεχμέτ, θα τα κατάφερνε ο οποιοσδήποτε επόμενος.

Είναι επίσης πολύ σημαντική και η αναφορά της Λείας στο σπόρο που ρίχνει ο μικρός Νοταράς στη Δύση και δημιουργεί την πρώτη συσπείρωση, αλλά και το νέο ξεκίνημα για να αρχίζει ο Έλληνας να αποχτά εθνική συνείδηση. Μπορεί στη πραγματικότητα να μην ήτανε ο Νοταράς, όμως σίγουρα, αυτοί που έφυγαν από την Πόλη αυτό ακριβώς έκαναν.
Με λίγες κουβέντες, η ιστορική προσέγγιση ήταν έξοχη και η αφήγηση πολύ σαγηνευτική!
Εμένα με ενθουσίασε. Βάζω χωρίς να το πολυσκεφτώ 8,5 στα 10. Ηταν το καλλίτερο ελληνικό βιβλίο που διάβασα (και δεν ήταν μόνο 5!!)με απόσταση!

Anonymous said...

Θα θελα να προσθέσω, με κίνδυνο να γίνω βαρετή, ότι για τον J.M. Roberts, η ευθύνη για την αποκοπή της Δύσης από τον Ανατολικό κόσμο, με την κατάσταση που δημιουργείται μετά τη άλωση, βαραίνει αποκλειστικά την Δύση που δεν κατάφερε τότε ( ούτε και αργότερα) να συμμαχήσει για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τους Τούρκους. Επίσης θεωρεί πολύ σπουδαίο γεγονός, ότι η Ρωσία είχε ασπαστεί ήδη τον Χριστιανισμό. οπότε απεφεύχθη η πλήρης οθωμανοποίηση του τότε ανατολικού κόσμου. Η άλωση της πόλης είναι αναμφίβολα μία σημαδιακή ημερομηνία για τον πολιτισμό μας.

reader's-diggest said...

@agneta
H προσέγγιση σας με βάση τη συγκεκριμένη βιβλιογραφία είναι εξαιρετική. Και πολύ εμπεριστατωμένη. Η μικρή μου διαφωνία είναι ότι δεν είμαι (αν και έχω κατηγορηθεί) τόσο...γενναιόδωρος στη βαθμολογία μου στα βιβλία.

ioeu said...

2 + 2 σχόλια για την Ιερή Παγίδα…

Έρχομαι να συμφωνήσω με τον R.D. Πρόκειται για ένα βιβλίο που αιχμαλωτίζει τον αναγνώστη μέχρι την τελευταία του σελίδα. Η Βιτάλη φτάνει σε μεγάλη αφηγηματική ωριμότητα.
Θα διαφωνήσω σε δύο σημεία :
1. Οι αναφορές “εξόδου” προς τον αναγνώστη κάθε άλλο παρά διακόπτουν την αφηγηματική ροή. Σ’ ένα ιστορικό μυθιστόρημα ο συγγραφέας έχει έναν μεγάλο αντίπαλο κι έναν σύμμαχο ταυτόχρονα : τη γνώση του αναγνώστη. Έτσι, ενώ σε ένα άλλου είδους μυθιστόρημα η μυθοπλαστική αυθαιρεσία γίνεται άκριτα αποδεκτή, σε ένα ιστορικό μυθιστόρημα, όπως αυτό, η ανάγνωση συνοδεύεται και στιγματίζεται από τη γνώση των ιστορικών γεγονότων, από τη διαμορφωμένη ιδεολογία (καμιά φορά και ιδεοληψία) του αναγνώστη. Αυτό το στοιχείο, νομίζω, η Βιτάλη το εκμεταλλεύεται στο μέγιστο βαθμό μ’ αυτές τις ερωτήσεις προς τον αναγνώστη. Τις τοποθετεί με μαεστρία στα σημεία ακριβώς που θέλει να κεντρίσει την κρίση του για τα πρόσωπα, για το τι και το γιατί της ιστορίας, για τις προθέσεις και την ψυχογράφηση των ηρώων. Ως ένα βαθιά πολιτικό κείμενο (και ποιο δεν είναι τάχα) επικαλείται τη γνώση, την κρίση και την αντίληψη του αποδέκτη, όπως και η έξοδος από τη δραματική σύμβαση στην αρχαία Παράβαση. Έτσι, κάνοντας άλμα εξόδου από την αφηγημένο χρόνο στο αφηγηματικό παρόν, να μην πω στο “αναγνωστικό” παρόν, κλείνει το μάτι στον αναγνώστη άλλοτε κάνοντάς τον σύμμαχο, άλλοτε προκαλώντας την αντίθεσή του, αλλά σε κάθε περίπτωση καθιστώντας τον συνδημιουργό.
2. Όσον αφορά τα περισσότερα του ενός πρόσωπα του αφηγητή (Ιουστίνη, Ιάκωβος) αυτό μάλλον έρχεται να ενισχύσει την πολυπρισματική αντίληψη για την ιστορία και τη βίωσή της - όχι μόνο την καταγραφή της. Μόνο η πρωτοπρόσωπη ημερολογιακή αφήγηση του Ιάκωβου Νοταρά αποδίδει το προσωπικό του δράμα, όχι όπως θα μπορούσε κάποιος να το αναδιηγηθεί, αλλά όπως ο ίδιος το βίωσε (ανατριχιαστική μέσα στην απλότητα και την αλήθεια της η αποστασιοποίηση του ώριμου αφηγητή Νοταρά από το παιδί που βίωσε τη φρίκη –αναφέρεται στον εαυτό του σε τρίτο ενικό!).

Και δυο ακόμη παρατηρήσεις.

1. Η πρώτη. Ο έξοχος χειρισμός του χρόνου. Το νήμα της αφήγησης η Βιτάλη το πιάνει πολλές φορές κι από διαφορετικό χρονικό σημείο. Μπλέκονται το πριν με το μετά (αυτό το μετά που τόσο λειτουργικά, σχεδόν τραγικά προαναγγέλλεται συνεχώς), ώστε τελικά να αντιληφθεί ο αναγνώστης το πριν μέσα από το μετά και το μετά μέσα από το πριν. Οι αναχρονίες γίνονται έτσι πρίσματα για την κατανόηση των πράξεων, των προθέσεων, των διαψεύσεών τους ή της τραγικής, κυνικής καμιά φορά, επιβεβαίωσής τους.
2. Η ώριμη αντιμετώπιση των “μεγάλων” και των “μικρών” της Ιστορίας, στοιχείο για το οποίο προϊδεάζεται ο αναγνώστης ήδη από το υπόμνημα των προσώπων στην αρχή του βιβλίου. Η συγγραφέας συνθέτει τον κλοιό που σφίγγει γύρω από τη θέση και τους ρόλους των “μεγάλων”, καταδικάζοντας τους σε μια ζωή δυσβάσταχτη, και αφήνει να κρυφοφανεί η ανεπαίσθητη αλλά αποτελεσματική, κάποιες φορές καθοριστική παρέμβαση των “μικρών”. Τελικά ανοίγει τον προβληματισμό γύρω από την έννοια της Ιστορίας. Έτσι όπως με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο καταγράφεται, γίνεται αντιληπτή, βιώνεται ή “προσλαμβάνεται” από τον αναγνώστη.

Όταν έκλεισα το βιβλίο, ερμήνευσα τον τίτλο. Η αφήγηση σε παγιδεύει…

reader's-diggest said...

@ioeu
Κατ΄ αρχήν χαίρομαι που τόσο εσύ όσο και οι περισσότεροι άλλοι που διάβασαν το βιβλιο συμφωνούν στο γενικό περίγραμμα με τα όσα γράφω. Δεν είναι και τόσο σύνηθες και είναι πολύ ευχάριστο να ''συναντιόμαστε'' όλοι μαζί στις σελίδες ενός καλού βιβλίου. Και επιπροσθέτως να συμφωνούμε για την αξία του.
Συμφωνώ και με τις δύο τελευταίες παρατηρήσεις σου. Στο θέμα του χρόνου και μου διέφυγε όταν έγραφα την άποψη μου η κ.Βιτάλη χειρίζεται άψογα τη μη γραμμική περιγραφή χωρις χρονικά χάσματα ή επικίνδυνες για τη ροή του κειμένου της ''κοιλιές''. Και το δεύτερο σημείο που θίγεις για την εμπλοκή μικρών ή μεγάλων στη χημεία της ιστορίας της είναι σωστό αλλά νομίζω ότι τούτο αποτελεί απαραίτητο συστατικό για ένα καλό ιστορικό μυθιστόρημα και αναγκαία σύμβαση επιτυχίας.
Στις δύο πρώτες παρατηρήσεις σου θα επιμείνω ότι η προσπάθεια εμπλοκής των αναγνωστών δεν με κέρδισε και η επιλογή του αφηγητή μπορούσε να είναι διαφορετική. Φυσικά και πέραν της δογματικής επιμονής μου αυτές είναι μικρές αναγνωστικές λεπτομέρειες που δεν αλλάζουν το γενικό (επιτυχημένο) πλαίσιο του βιβλίου αφενός και αφετέρου αποδεικνύουνν περίτρανα το δεδομένο: Κάθε αναγνώστης ερμηνεύει διαφορετικά και εντελώς υποκειμενικά τις μικρές λεπτομέρειες στην τεχνική της γραφής.
Συμφωνώ τέλος ότι η κ.Βιτάλη ''έστησε'' μια εξαιρετική αφηγηματική παγίδα για τους αναγνώστες της.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ 1.

Η Λεία Βιτάλη και το νέο ιστορικό της μυθιστόρημα «Ιερή παγίδα»

«Το Βυζάντιο δεν ήταν μια ηρωική εποχή»

Το Βυζάντιο και η Αλωση είναι το θέμα του νέου μυθιστορήματος της Λείας Βιτάλη με τίτλο «Ιερή παγίδα - Το απόκρυφο χρονικό της Κωνσταντινούπολης» (εκδ. Πατάκη). Είναι το δεύτερο ιστορικό μυθιστόρημα της Βιτάλη μετά «Το παραμύθι του Μεγάλου Φόβου» (εκδ. Καστανιώτη). Ξεκίνησε το 1970 με μια μικρή ποιητική συλλογή για να ακολουθήσουν τα μυθιστορήματα: «Αννα Χ» (εκδ. Οδυσσέας), «Η κοιλιά της μεταφράστριας» (εκδ. Εξάντας), το αφήγημα «Εκείνος που τον έλεγαν Μείνε» και οι συλλογές διηγημάτων «Η Μυρωδιά του Μαύρου» (εκδ. Εξάντας) και «Σκοτεινές Μητέρες» (εκδ. Πατάκη). Παράλληλα ασχολείται με τη συγγραφή θεατρικών έργων: «Ευάννα», «Τζιν Φιζ», «Ροστμπίφ» (κρατικό βραβείο 1993, που πρωτοπαρουσιάστηκε στο Λονδίνο), «Θηρία στην Αποθήκη», «Γεύμα» (κρατικό βραβείο 1998, που πρωτοπαρουσιάστηκε στη Θεατρική Σκηνή), «Μεγάλο παιχνίδι» (επίσης στη Θεατρική Σκηνή) και το «Addio del passato» (παίχτηκε στο θέατρο «Εμπρός»). Και πάμε στην «Ιερή παγίδα»:

- Είναι η δεύτερη φορά που καταπιάνεστε με το ιστορικό μυθιστόρημα. Ποιος ο λόγος;
«Η ιστορία υπάρχει μέσα μας. Είναι εκείνο το παρελθόν που μας διαμορφώνει σαν κοινωνίες αλλά και, σε μεγάλο ποσοστό, σαν ανθρώπους. Ωστόσο, θα έλεγα, ότι στην πραγματικότητα δεν γράφω ιστορικό μυθιστόρημα με την τρέχουσα έννοια του όρου, δηλαδή το είδος που έχει κληροδοτήσει σε μας ο 19ος αιώνας κι ακόμη το βλέπουμε να υιοθετείται από σύγχρονους συγγραφείς. Γι' αυτό και προσωπικά δεν το ονομάζω ιστορικό. Γράφω μυθιστόρημα που αναφέρεται σε μια εποχή του παρελθόντος και ψάχνω τις αιτίες που μας έχει διαμορφώσει σ' αυτό που είμαστε τώρα. Προσπαθώ γράφοντας να βιώσω την ατμόσφαιρα και την ιδιαιτερότητα της εποχής, ώστε τα συμβάντα να προκύπτουν από τις πράξεις των ηρώων μου, να μη μένω σε μια στεγνή καταγραφή γεγονότων και σε κάποιο ψυχογράφημα των ιστορικών προσώπων».

Η Αλωση αλλιώς

- Γιατί ωστόσο το Βυζάντιο και η Αλωση της Κωνσταντινούπολης;
«Θεωρώ ότι το Βυζάντιο ήταν μια εξίσου σκοτεινή εποχή με τη δική μας. Δεν ήταν μια ηρωική εποχή. Τουλάχιστον για τη Δύση. Εχει ομοιότητες με τη σημερινή. Αυτό βοηθάει όταν θέλει κανείς να μιλήσει για το σήμερα "εν ψυχρώ". Βλέπετε το "εν θερμώ" στη λογοτεχνία δεν είναι και τόσο καλός σύμβουλος. Μπορεί να σε οδηγήσει σε μελλοδραματισμούς που θα σε εξοστρακίσουν απ' τον στόχο σου. Ο πόλεμος, η ήττα, η εκμετάλλευση των αδύναμων, η απληστία των δυνατών, ο φανατικός σκοταδισμός της Εκκλησίας, ο φόβος και η τρομοκρατία του κυριαρχούν και σήμερα όπως και τότε. Αλλά το περίεργο είναι ότι δεν το διάλεξα εγώ το Βυζάντιο. Εκείνο ήρθε και με βρήκε καθώς προσπαθούσα να βρω τις ρίζες μου και τις αιτίες που με ξερίζωσαν. Ξέρετε η καταγωγή μου είναι από την Κωνσταντινούπολη και αυτό ήταν που με έκανε να προχωρήσω ερευνώντας εκείνα τα μέρη. Ετσι, γλιστρώντας όλο και πιο βαθιά στο παρελθόν έφτασα στην Αλωση, την οποία θεωρώ κορυφαίο γεγονός για τα Βαλκάνια αλλά και για τη Δύση γενικότερα.
- Ακόμη ένα βιβλίο για την Αλωση λοιπόν;
«Είναι ένα βιβλίο για την Αλωση από μια όμως εντελώς διαφορετική οπτική. Στα έντεκα χρόνια της έρευνάς μου ανακάλυψα ότι τα πράγματα δεν ήταν έτσι ακριβώς όπως τα είχαμε μάθει. Δεν ήταν ηρωικά, ούτε γεμάτα πατριωτικές αυτοθυσίες, όπως μας λένε τα σχολικά ή άλλα εγχειρίδια. Βλέπετε το παρελθόν είναι εύπλαστο. Μπορεί ο καθένας να το διαμορφώσει σύμφωνα με τους στόχους του. Να το διαστρεβλώσει. Κι εκείνο δεν έχει τη δύναμη να διαμαρτυρηθεί. Δεν μπορώ να ξέρω αν έχω γράψει ένα καλό βιβλίο. Ξέρω όμως ότι έχω γίνει λίγο πιο σοφή μετά από αυτό».
-Τι σήμαινε σε δουλειά αυτό το βιβλίο;
«Είναι μεγάλη ιστορία. Ξεκίνησα από μια μικρής έκτασης επικοινωνία που είχα με τον αείμνηστο βυζαντινολόγο σερ Στίβεν Ράνσιμαν, που μου έδωσε τις πρώτες κατευθύνσεις. Μετά γέμισε το γραφείο μου βιβλία και papers από γνωστούς Ελληνες βυζαντινολόγους αλλά και ξένους, με αποσπάσματα από τα αρχεία της Βενετίας και τουρκικές αλλά και διεθνείς εκδοχές της ιστορίας. Διάβαζα με μανία προσπαθώντας να μπω στο κλίμα της εποχής. Ηταν συναρπαστικό. Αλλά και συγχρόνως τρομακτικό, καθώς ένιωθα ότι βάδιζα σε ναρκοπέδιο. Μετά προσπάθησα να ξεχάσω τις πηγές κι όλο αυτό το υλικό μεταπλάστηκε στη δική μου ιστορία».
-Πώς προέκυψε ο κεντρικός ήρωας;
«Αναπάντεχα, όπως συμβαίνουν όλα τα συναρπαστικά στη ζωή μας. Ετσι συναντήθηκα με το μικρότερο γιο του τελευταίου πρωθυπουργού του Βυζαντίου, τον Ιάκωβο Νοταρά, ένα δεκατετράχρονο πανέμορφο αγόρι, που η ιστορία του είναι η ίδια η ιστορία της Αλωσης, καθώς πέρασε στην κυριολεξία πάνω από το κορμί και την ψυχή του. Είναι ένα πραγματικό πρόσωπο που ελάχιστα έχει μιλήσει γι' αυτό η επίσημη ιστορία. Οι ιστορικοί της Αλωσης διχάζονται σχετικά με τη ζωή του. Αλλοι λένε ότι ο Μωάμεθ ο Πορθητής τον έσφαξε μετά την Αλωση κι άλλοι ότι τον ερωτεύτηκε τρελά και τον απήγαγε στο χαρέμι του. Διάλεξα αυτή την εκδοχή καθώς η ιστορία τον ξαναβρίσκει πολύ αργότερα ζωντανό στη Βενετία. Στον εμφύλιο πόλεμο, που παραλίγο να ξεσπάσει πριν από την επίθεση του Μωάμεθ μέσα στην Κωνσταντινούπολη, τον βρίσκουμε να ονειρεύεται την άλωση για να κερδίσει την εξουσία, μόνο που μετά πέφτει μέσα στην παγίδα που έχει στήσει ο κλήρος και αργότερα, στο χαρέμι, υφίσταται τον έρωτα αλλά και τη βαναυσότητα του σουλτάνου και των άγραφων νόμων του Ισλάμ. Η ιστορία μου βέβαια δεν σταματά εκεί, ας μη τη διηγηθούμε όμως όλη».
-Τι προβλήματα αντιμετωπίζει ένας συγγραφέας μετά την έκδοση του βιβλίου του;
«Τώρα μου βάζετε μια καυτή πατάτα στο χέρι. Δυστυχώς το βιβλίο είναι πνευματικό έργο όσο γράφεται και όσο βρίσκεται στα χέρια των αναγνωστών του. Στο ενδιάμεσο στάδιο αυτό το έργο είναι απλώς ένα "προϊόν". Και σαν προϊόν πρέπει να βγει στην αγορά. Που σημαίνει να γνωστοποιηθεί στο κοινό. Κι εκεί αρχίζουν τα δύσκολα. Οι νόμοι της αγοράς είναι σκληροί. Εχει τρομάξει το μάτι μου. Εχεις αναλωθεί μήνες ή μερικές φορές και χρόνια για να γράψεις ένα βιβλίο -η "Ιερή Παγίδα" μου πήρε πέντε χρόνια για να γραφτεί, χώρια την έρευνα- και ξαφνικά ανακαλύπτεις ότι πρέπει να μοχθήσεις εξίσου για να έχεις ένα μικρό μερίδιο, μερικές αράδες στον Τύπο που θα ενημερώσουν τους υποψήφιους αναγνώστες ότι υπάρχει. Πολλές φορές ο συγγραφέας φτάνει στο σημείο να εκλιπαρεί για τρεις αράδες. Είναι ταπεινωτικό. Αλλά έτσι είναι. Δεν ξέρω τι φταίει. Ισως τα βιβλία που εκδίδονται είναι πάρα πολλά. Περισσότερα από όσα μπορούν να δημοσιευθούν ή περισσότερα από όσα μπορούν να διαβαστούν. Και υπάρχει πάντα η πιθανότητα να χαθούν κάποια βιβλία που αξίζει να διαβαστούν».
- Πώς βλέπετε την ελληνική αγορά του βιβλίου;
«Πολλά βιβλία, λίγοι αναγνώστες. Από τις έρευνες ωστόσο έχει διαπιστωθεί μια μικρή αύξηση που τη χρωστάμε στο γυναικείο αναγνωστικό κοινό. Αυτό έχει δύο πλευρές. Την καλή, γιατί μπαίνουν οι γυναίκες στο παιχνίδι, και την άλλη, που πολλές φορές οδηγεί συγγραφείς να γράφουν έχοντας στο μυαλό τους "αυτά που θέλουν οι γυναίκες". Σίγουρα βλέπουμε βιβλία που είναι γραμμένα με τη συνταγή της γρήγορης πώλησης σύμφωνα με τους νόμους της αγοράς. Αυτό δεν είναι κατ' ανάγκην κακό αν πιστεύουμε ότι... διαβάζοντας έρχεται η όρεξη. Εκείνο που πιστεύω ότι θα βοηθούσε τη λογοτεχνία μας θα ήταν η έξοδός της στο εξωτερικό. Υπάρχουν θαυμάσια βιβλία πλέον που μπορούν να ταξιδέψουν και να "υπερασπιστούν" το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Αλλά χρειάζονται χρήματα για μεταφράσεις. Πώς θα εκδώσουν έξω αν δεν ξέρουν τι έχεις γράψει; Μέχρι στιγμής τα πράγματα είναι στα χέρια των εκδοτών που προσπαθούν και στων ίδιων των συγγραφέων που αυτοχρηματοδοτούν τις μεταφράσεις τους. Οσοι μπορούν βέβαια. Οι άλλοι; Εδώ χρειάζεται η πολιτική του βιβλίου και οι επιχορηγήσεις. Το ίδιο με τα ελάχιστα ελληνικά θεατρικά έργα που έχουν παιχτεί στο εξωτερικό. Το έχω ζήσει μ' ένα έργο μου που ανέβηκε στο Λονδίνο. Δεν έχουν συνέχεια. Γιατί δεν τα στήριξε κανείς από εδώ. Ενώ τα ξένα έργα και βιβλία τα στηρίζουν οι δικοί τους πολιτιστικοί οργανισμοί».
- Θέατρο ή πεζό; Πού χωράτε περισσότερο;
«Εκεί που με πάει το θέμα μου και οι ήρωές μου. Αφήνομαι εντελώς να με οδηγούν. Δεν τους αντιστέκομαι γιατί ξέρω ότι θα με εκδικηθούν με τον τρόπο τους. Οι ήρωες της μυθοπλασίας είναι πολύ πιο δυνατοί από τους συγγραφείς τους. Ερχονται από τα πιο σκοτεινά βάθη μας και, για να καταφέρουν να βγουν στο φως, έχουν ματώσει σπάζοντας σκληρά όρια και διαρρηγνύοντας ταμπού και αντιστάσεις μεγατόνων. Ε, έπειτα από τέτοια μάχη τούς αφήνω την ελευθερία να κυβερνήσουν».

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΚΙΩΝΗΣ

(Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 26/02/2007)

ΚΡΙΤΙΚΕΣ 1.

Πού κοιτάζει ο δικέφαλος αετός ;

«Ο μέγας δουξ Λουκάς Νοταράς, μεσάζων (πρωθυπουργός) του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ήταν εκείνος που είπε την περίφημη φράση ότι ήταν προτιμότερο να δουν να βασιλεύει στην Πόλη το τουρκικό τουρμπάνι παρά η παπική τιάρα. Πόσο προτιμότερο ήταν πρόλαβε να το διαπιστώσει ο ίδιος, όταν ο Πορθητής τον ανάγκασε να παρακολουθήσει την εκτέλεση των γιων του, λίγες στιγμές πριν του πάρει και αυτού το κεφάλι. Γλίτωσε τη ζωή του μόνον ο μικρότερος γιος του, ο 14χρονος Ιάκωβος (κατ' άλλους Ισαάκιος), αλλά μόνο για να οδηγηθεί στο χαρέμι του σουλτάνου. ΄Εκτοτε η τύχη του αγνοείται από την Ιστορία.
Όχι όμως και από την ιστορία που ξεδιπλώνει η Λεία Βιτάλη. Σ' αυτήν, ο Ιάκωβος εμφανίζεται πέντε χρόνια μετά την ΄Αλωση στη Βενετία, όπου είχαν φυγαδευτεί έγκαιρα οι τρεις αδελφές του. Είναι ένα εξαθλιωμένο, άφυλο πλάσμα, που τραγουδάει σ' ένα ελεεινό καταγώγιο. Εκεί τον βρίσκουν οι αδελφές του και τον περιμαζεύουν. Η μικρότερη και πιο αγαπημένη του, η Ιουστίνη, παραλαμβάνει από αυτόν ένα δέμα με χειρόγραφα και, συνδυάζοντάς τα με όσα έζησε, όσα πληροφορήθηκε, αλλά και όσα φαντάζεται ή φαντασιώνει η ίδια, πλάθει το χρονικό της ζωής του. Που είναι «το απόκρυφο χρονικό της Κωνσταντινούπολης». Μια διαφορετική εξιστόρηση των γεγονότων.
Η αφήγηση της Ιουστίνης παλινδρομεί ανάμεσα στο τότε (Κωνσταντινούπολη και, μετά την ΄Αλωση, Αδριανούπολη, όπου η έδρα του σουλτάνου) και το τώρα (Βενετία). Κινείται τολμηρά ανάμεσα σ' έναν ρεαλισμό που πότε πότε αγγίζει τα όρια του νατουραλισμού και σε μια υπερβατική ατμόσφαιρα με σκηνές μαγικού ρεαλισμού. Ραντίζεται συχνά από μια χαριτωμένη αφέλεια, που μερικές φορές αποκαλύπτει άμεσα τον αληθινό χαρακτήρα της: την αυτοειρωνεία μιας Ιουστίνης που μιλάει γνωρίζοντας ήδη το μέλλον, ακόμη και το μέλλον του ιστορικού μυθιστορήματος! Είναι μια αφήγηση που, όπως μας λέει εξαρχής η Ιουστίνη, δεν διεκδικεί ιστορική ακρίβεια, αμφισβητεί όμως και την αλήθεια των άλλων αφηγήσεων για την ΄Αλωση. Και οπωσδήποτε είναι πολύ ζωντανή, πολύ ζεστή. Με άλλα λόγια, καλά τα κατάφερε αυτή τη φορά η Ιουστίνη -συγγνώμη, η Λεία Βιτάλη, που πρέπει να πω ότι δεν με είχε κερδίσει με τα προηγούμενα μυθιστορήματά της. Η εικόνα που μας δίνει για την Κωνσταντινούπολη των παραμονών της ΄Αλωσης μικρή σχέση έχει με την καθιερωμένη. Η Πόλη έχει ουσιαστικά αλωθεί εκ των ένδον πριν ακόμη την πατήσει ο Μωάμεθ. Ο Κωνσταντίνος αντιμετωπίζει την κατακραυγή του λαού του, που τον βρίζει προδότη για τη φιλοενωτική πολιτική του. Οι καλόγεροι πρωτοστατούν σε συνωμοσίες εναντίον του και πολλοί από αυτούς συνεργάζονται κρυφά με τους πολιορκητές. Ο Λουκάς Νοταράς θεωρεί αναπόφευκτο το τέλος της αυτοκρατορίας και αποβλέπει στη διαφύλαξη των προνομίων της τάξης του, γιατί, όπως λέει, οι αυτοκρατορίες παρέρχονται, αλλά μένουν εκείνοι που έχουν τη δύναμη με το χρήμα τους να κινούν την Ιστορία. Ο ίδιος ο νεαρός Ιάκωβος αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σ' έναν βυζαντινό πατριωτισμό και στις προσωπικές φιλοδοξίες του για εξουσία, την επιθυμία του να κάνει δική του τη γυναίκα του αδελφού του και μια παράξενη, ανομολόγητη έλξη για τον Οθωμανό ηγεμόνα, του οποίου το ερωτικό κάλεσμα φαίνεται να συλλαμβάνει πριν ακόμη τον συναντήσει πραγματικά. Η ζωή του στο χαρέμι του σουλτάνου θα τον κάνει - κυριολεκτικά - άλλον άνθρωπο. Και όταν αργότερα, στη Βενετία, συνέλθει από τους εξευτελισμούς του, θα γίνει πρωτοπόρος ενός ελληνικού πια πατριωτισμού, ποτισμένου στα νάματα της ευρωπαϊκής Αναγέννησης. Η γένεση αυτού του κινήματος περιγράφεται από τη συγγραφέα με γενικά καταφατικό πνεύμα, αλλά, ιδιαίτερα στην κρίσιμη πρώτη συνάντηση του Ιάκωβου με τους εξόριστους Βυζαντινούς (σς 277 - 282), όχι χωρίς έναν αδιόρατο ειρωνικό σκεπτικισμό. Η κληρονομιά άλλωστε που θ' αφήσει πίσω του ο Ιάκωβος Νοταράς δεν μπορεί να είναι «αμιγώς» ελληνική: το παιδί που πρόλαβε ν' αποκτήσει πριν χάσει τον ανδρισμό του το έκανε με μια μουσουλμάνα, αφοσιωμένη δούλα των Νοταράδων.»

Από τον Δημοσθένη Κούρτοβικ
(Δημοσιεύτηκε στο «Βιβλιοδρόμιο» των «ΝΕΩΝ» στις 20.1.2007)